موسیقی شمال هند: به بهانه حضور استاد شهید پرویز و اکرم خان در ایران

به درخواست آژانس خبری موسیقی ایران یادداشتی برای موسیقی هند نوشتم که در این پایگاه خبری موسیقی منتشر شده است:

اصل متن را هم در اینجا درج می کنم.

پیش از آنکه بخواهیم در مورد این دو استاد موسیقی شمال هند صحبت کنیم، مختصری در مورد موسیقی هند می گوییم. موسیقی اصیل هند دارای دو شاخه ی اصلی است. یکی موسیقی شمال هند است که تحت تاثیر موسیقی ایرانی است و دیگری موسیقی جنوب هند یا همان موسیقی کارناتیک. از آنجاییکه سه تار هندی و طبلا متعلق به موسیقی شمال هند است، بحث را به موسیقی شمال هند اختصاص می دهیم.

موسیقی شمال هند از موسیقی هند قدیم منشعب شده و به همین دلیل شباهت هایی با موسیقی جنوب هند دارد ولی به دلیل آنکه تحت تاثیر موسیقی ایرانی قرار گرفته، راه دیگری را در تاریخ موسیقی هند انتخاب کرده، تا به دست ما رسیده است. هر چند بسیاری از چیزهایی که به امیر خسرو دهلوی نسبت می دهند، بیشتر شبیه افسانه است تا واقعیت، اما بدیهی است که این موسیقیدان برجسته و شاعر پارسی گوی نقش بسیار مهمی در شکل گیری و ترویج موسیقی شمال هند داشته است.

موسیقی شمال هند، به مانند موسیقی ایران، از نظر الحان موسیقایی از سیستم مدال راگا تبعیت کرده و دارای راگاهایی است که از نظر ملودیک شبیه ملودی های ایرانی است. حتی برخی از راگاها نامی پارسی دارند. این شاخه از موسیقی هند، از نظر وزن های موسیقایی، از سیستم تالا تبعیت می کند که بی شباهت به سیستم ادوار اوزان موسیقی قدیم ایران، یعنی همان ادوار ایقاعی نیست. جالب است همین جا اضافه کنیم که موسیقی ایرانی نیز تحت تاثیر موسیقی هندی است. وجود راگاهای هندی در ردیف موسیقی ایران مانند دناصری، رامکلی، راک هندی، راک کشمیر و راک عبدالله تصادفی نیست.

سازهای موسیقی شمال هند عبارتند از سه تار، طبلا، سنتور، سارنگی، بنسوری (فلوت هندی)، شاه نای، ناقارا، و در نهایت سارود که خود نشانگر تاثیر موسیقی ایران بر موسیقی هندی است و نیاز به توضیح بیشتر نیست. تنها به این موضوع بسنده می کنیم که در هندوستان به مراسم عروسی، "شادی" می گویند و پای ثابت شادی (عروسی) های هندی، شاه نای و ناقارای هندی است که خیلی شبیه به سنت نوازندگی سورنای و ناقارا در ایران است.

توضیح در مورد موسیقی شمال هند و سازهای آن چیزی نیست که بتوان آنرا در یادداشت کوتاهی مانند این جای داد. لذا نظر خوانندگان محترم این یادداشت را به توضیح مختصر سازهای سه تار هندی و طبلا جلب نموده و پس از آن به معرفی استاد شهید پرویز خان و استاد اکرم خان می پردازیم.

دوستان اهل موسیقی هندی ممکن است از به کار بردن واژه ی سه تار هندی تعجب کنند، اما نگارنده ی این سطور نظر دیگری دارد. نخست آنکه ساز سه تار هندی دارای سی عدد سیم نیست که از واژه ی گمراه کننده ی سی تار استفاده کنیم. سه تار هندی دارای هفت سیم است اصلی و دوازده سیم واخوان است. از طرفی دیگر بدیهی است که با ساز سه تار ایرانی بی ارتباط نیست. پس بهتر است از واژه ی سه تار برای آن در زبان فارسی بهره ببریم. شخصی ممکن است بگوید ولی سه تار هندی دارای سه سیم نیست که بگوییم واژه ی سه تار برای آن مناسب تر است و جواب نگارنده ی این یادداشت این است مگر نه اینکه که سه تار ایرانی دارای چهار تار است پس چرا از همان واژه ی سه تار استفاده می کنیم. البته فکر می کنم دلیل امر این است که سه تار در قدیم دارای سه سیم بوده و سیم چهارم توسط موسیقیدان ایرانی مشتاق به آن اضافه شده است و اصرار به بکار گیری این واژه اشاره به قدمت این ساز دارد. بکار بردن عبارت سه تار هندی هم به هندی بودن آن دلالت دارد و هم به ارتباط آن به سه تار ایران و از این منظر مناسب تر از غلط مصطلح سی تار در زبان پارسی است. از طرفی باید توجه کرد که در زبان هندی نیز این ساز سه تار تلفظ می شود نه سی تار.

ساز سه تار هندی از نظر شکل شبیه به سه تار ایرانی است ولی اندازه ی آن خیلی بزرگتر از سه تار ایرانی است. همچنین فرق اساسی آن با سه تار ایرانی این است که دارای پرده های کمان شکل است که آنرا برای اجرای موسیقی اصیل هندی مناسب می کند. از نوازندگان خیلی معروف سه تار هندی می توان به راوی شانکار و ولایت خان اشاره کرد.

طبلا معروفترین ساز کوبه ای پوستی هندوستان است. این ساز کوبه ای دارای دو طبل است. یکی به صورت کوزه ای کوچک است که انگشت گذاری های اصلی طبلا روی آن انجام می شود و دیگری گلدان شکل و بزرگتر است که به صورت کمکی در اختیار طبلا نواز است. بسیاری باور دارند که ساز طبلا برگرفته از ساز کوبه ای پوستی نقاره ی ایران است. مشخصه ی جالب طبلا، وجود یک قسمت سیاه رنگ روی هر دو پوست طبلا است که صدای خفه ی خاصی را ایجاد می کند و به نوازنده ی طبلا اجازه می دهد که رنگ های صوتی متنوعی را از این ساز بیرون بکشد.

و اما درباره ی استاد شهید پرویز: هنرمند بین المللی موسیقی هندوستان، استاد شهید پرویز خان متولد در سال ۱۹۵۸ در بمبئی چشم به جهان گشود. او موسیقی سنتی هندوستان را ابتدا نزد پدربزرگش و سپس نزد عمویش حافظ‌ خان فراگرفت. خانواده او متعلق به خاندان موسیقیدان بزرگ هندوستان است که از نوازندگان مشهور سه تار و سوربهار هندی هستند. در کنسرت ها و جشنواره های بسیاری در کشورهای مختلف شرکت کرده و در ترویج موسیقی اصیل هندی بسیار کوشا است. او سی و دومین جشنواره ی بین المللی موسیقی فجر شرکت نموده و اجرایش را به مخاطبان ایرانی خود تقدیم کرد.

استاد اکرم خان از نوازندگان معتبر طبلای هندی، در خانواده ی موسیقیدانان مشهور هندی به دنیا آمد و طبلا را نزد پدر پدربزرگش و پدرش استاد حشمت علی خان فرا گرفت. علاوه بر اجرای تکنوازی طبلا، بسیاری از موسیقیدانان معروف و معتبر هندی را همراهی کرده و درکشورهای مختلفی کنسرت داده است. او و پدرش مدرسه ی طبلا تاسیس کرده و مشغول تدریس مکتب آجرادای طبلا هستند.

برچسب‌ها: سه تار هندی, طبلا, موسیقی اصیل هندی, شهید پرویز, اکرم خان چرا درگذشت هنرمندی را تسلیت نگوییم؟...